Σημείωμα των επιμελητών: Στο κείμενο αυτό ο όρος της αυτοβοήθειας πλαισιώνεται θεωρητικά, μέσα από τις επεξεργασίες και τις πρακτικές που έχει προτείνει διαχρονικά το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Έχει μεγάλη σημασία που διαφοροποιούνται ρητά οι δυο ερμηνευτικές σημασίες του όρου της αυτοβοήθειας, αλλά και η κριτική συνάντηση του “αυτό-” με το “αλληλο-”. Ο αναστοχασμός του συγγραφέα στο τέλος, αντανακλά και τις δικές μας απόψεις για την ανάκτηση των εννοιών με ένα κριτικό πρίσμα, που συνέχει το εγχείρημα των αστερισμών εννοιών.
Ο όρος αυτοβοήθεια χρησιμοποιείται στις κοινωνικές επιστήμες εδώ και δεκαετίες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ο όρος αυτός αποκτά διαφορετικές νοηματοδοτήσεις ανάλογα με το πεδίο ή την εποχή κατά την οποία χρησιμοποιείται. Έτσι μιλούμε για τους συνεταιρισμούς που αποτελούν οργανώσεις αυτοβοήθειας, για πρακτικές αυτοβοήθειας με στόχο την κοινοτική και οικονομική ανάπτυξη, για ομάδες αυτοβοήθειας στο χώρο της υγείας, αλλά και για βιβλία ή τεχνικές αυτοβοήθειας για την υπέρβαση προβλημάτων (Borkman, 1999). Μια από τις κομβικές σημασίες της αυτοβοήθειας που παραμένουν αφορά στις δυνάμεις του ίδιου του υποκειμένου να βοηθήσει τον εαυτό του. Με βάση αυτή την παραδοχή δύο βασικά ερωτήματα αναδύονται: Πρόκειται εν τέλει για μια ατομική διαδικασία και υπό ποιες προϋποθέσεις ενεργοποιείται το δυναμικό αυτοβοήθειας ενός ατόμου; Η προσέγγιση των δύο αυτών ερωτημάτων αντανακλά και τις κύριες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του όρου.
Η πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση απαντάται στις γνωστικοσυμπεριφορικές προσεγγίσεις της Ψυχολογίας και στο ρεύμα της Θετικής Ψυχολογίας και προσεγγίζει τον όρο αυτοβοήθεια, δίνοντας έμφαση στο ίδιο το άτομο και στη δυνατότητα του να ενεργοποιήσει το δυναμικό του με καθοδηγούμενες γνωστικοσυμπεριφορικές ασκήσεις ή αναγνώσεις εγχειριδίων αυτοβοήθειας (Borkman et al., 2020). Τα όψιμα ρεύματα στη χώρα μας της αυτοβελτίωσης, του life coaching ή ελληνιστί της «προπονητικής ζωής» (sic) και άλλα ανάλογα εγχειρήματα επίσης προσεγγίζουν τον όρο αυτοβοήθεια με το παραπάνω σκεπτικό.
Η δεύτερη ερμηνευτική προσέγγιση η οποία απαντάται στις κριτικές προσεγγίσεις της Κοινοτικής Ψυχολογίας και άλλων Κοινωνικών Επιστημών θεωρεί επίσης ότι η δύναμη αλλαγής ενυπάρχει στο άτομο, αλλά καθοριστικός παράγοντας έκλυσης του δυναμικού αυτού είναι το περιβάλλον των ομοτίμων, των ανθρώπων που βιώνουν παρόμοια κατάσταση ή πρόβλημα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο όρος αυτοβοήθεια απαντάται στη σύγχρονη βιβλιογραφία από κοινού με τον όρο αλληλοβοήθεια (Borkman, 1999. Λαϊνάς, 2023). Υπό το πρίσμα των κριτικών προσεγγίσεων, η αυτοβοήθεια ορίζεται ως η ενεργοποίηση των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών και η εκ μέρους τους ανάληψη της ευθύνης μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Συνεπακόλουθο αυτής της διαδικασίας είναι η αναίρεση της παθητικότητας και η ανατροπή της λογικής της ανάθεσης επίλυσης των προβλημάτων από ειδικούς, όπως συχνά παρατηρείται στο πεδίο των ζητημάτων υγείας και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων (Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007).
Στις κριτικές προσεγγίσεις η κατανόηση του δυναμικού της αυτοβοήθειας είναι εφικτή μέσα από το συνδυασμό της με τη δυναμική της αλληλοβοήθειας και των αμοιβαίων σχέσεων. Η οπτική αυτή αναδεικνύει μια σειρά από διαστάσεις που βοηθούν στην πληρέστερη ερμηνεία του όρου. Η αυτοβοήθεια είναι συνδεδεμένη με την έννοια του αυτεξούσιου και της δημοκρατικής συμμετοχής, του αυτοπροσδιορισμού και της αυτοοργάνωσης, στο πλαίσιο πάντα της συλλογικής δράσης και του μοιράσματος μεταξύ των ομοτίμων (Riessman, 1997. Λαϊνάς, 2023). Κεντρικής σημασίας στη συζήτηση για την αυτοβοήθεια έχει η έννοια της βιωματικής γνώσης, της γνώσης που δεν ταυτίζεται με την προσωπική εμπειρία του κάθε ατόμου, αλλά προκύπτει ως το γινόμενο της συνάντησης των ομοτίμων στο πλαίσιο της αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας (Borkman, 1999). Ιδιαίτερη μνεία τέλος είναι σημαντικό να γίνει στην περίφημη «αρχή του βοηθού» που έχει μελετηθεί στο πλαίσιο της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας. Σύμφωνα με τη θεώρηση του Frank Riessman (1965) τα οφέλη για αυτόν/ην που παρέχει βοήθεια, ειδικά στο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ ομοτίμων, είναι πολλαπλά και ίσως περισσότερα από όσα έχει ο/η λήπτης/ρια της βοήθειας.
Η αυτοβοήθεια αποτελεί βασική πρόταση της Κοινοτικής Ψυχολογίας στη δόμηση και την υλοποίηση ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων. Αν θέλαμε να σταχυολογήσουμε τις βασικές συνεισφορές της αυτοβοήθειας στο πεδίο της Κοινοτικής Ψυχολογίας, αλλά και άλλων κριτικών προσεγγίσεων των Κοινωνικών Επιστημών θα αναφέραμε τα εξής:
- Η τροποποίηση ή επαναθέαση του παραδείγματος παροχής βοήθειας. Η ιδέα ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι/ες μέσα από αυτοοργανωμένες συλλογικές δράσεις μπορούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα τους χωρίς την παρουσία ειδικών, είναι μια ιδέα ανατρεπτική, η οποία δημιουργεί νέες προοπτικές στις κοινωνικές επιστήμες. Σε αυτό το πλαίσιο προτείνεται, αντί του κυρίαρχου παραδείγματος παροχής βοήθειας όπου έχουμε ένα ενεργό ειδικό και ένα παθητικό αποδέκτη των υπηρεσιών του ειδικού, ένα μοντέλο πλαισίωσης των πρωτοβουλιών των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών, όπου οι άμεσα ενδιαφερόμενοι βρίσκονται στο επίκεντρο της παρέμβασης και οι ειδικοί στην περιφέρεια (Ζαφειρίδης, 2001. Watkins, 2019).
- Η έμφαση στις δυνατότητες των ατόμων, ομάδων, κοινοτήτων και όχι στα ελλείμματα και τις αδυναμίες, ως βάση της δόμησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων αποτελεί μια ακόμη σημαντική συμβολή της αυτοβοήθειας στο πεδίο της Κοινοτικής Ψυχολογίας (Prilleltensky & Nelson, 2002).
- Η μεταφορά δύναμης και εξουσίας στους άμεσα ενδιαφερόμενους πολίτες, που πραγματοποιείται με την αξιοποίηση των πρακτικών αυτοβοήθειας, αποτελεί βασικό παράγοντα της επίτευξης του στόχου των αποτελεσματικών και βιώσιμων ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων (Μπαϊρακτάρης 1994. Prilleltensky & Nelson, 2002).
- Η διεύρυνση των οπτικών και των πρακτικών δόμησης και υλοποίησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, αλλά και της έρευνας γύρω από αυτά τα ζητήματα, με έμφαση στον ισότιμο ρόλο των ανθρώπων με βιωμένη εμπειρία (Λαϊνάς, 2013).
Ενώ η αυτοβοήθεια διαχρονικά έχει αποτελέσει μια σημαντική διάσταση χειραφετητικών οπτικών και πρακτικών, δέχεται, τις τελευταίες δεκαετίες ειδικά, σημαντική κριτική. Η βάσιμη αυτή κριτική σχετίζεται με τις ατομοκεντρικές προσεγγίσεις του όρου που αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση στο πλαίσιο της ευρύτερης επικράτησης αυτού που χαρακτηριστικά ονομάζει ο Cabanas και η Ilouz (2018) ως «Ευτυχιοκρατία». Τα κυρίαρχα ρεύματα της Ψυχολογίας και το ανερχόμενο ρεύμα της Θετικής Ψυχολογίας, απότοκα της τρέχουσας κοινωνικοπολιτικής και πολιτισμικής συνθήκης, αξιοποιούν τον όρο αυτοβοήθεια αποπλαισιωμένο από τον όρο αλληλοβοήθεια και από όλα τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά του. Η μονοσήμαντη έμφαση στο άτομο και στις δυνατότητες του για αλλαγή, χωρίς να λαμβάνεται υπόψιν το πλαίσιο ενισχύει ένα ιδιότυπο «ψυχοκεντρισμό», ο οποίος εν τέλει θεωρεί το άτομο ως το μοναδικό υπεύθυνο για ό,τι του συμβαίνει και το περιβάλλον αμετάβλητο (Rimke, 2020). Με αυτό τον τρόπο όμως έχουμε την πλήρη στρέβλωση των βασικών αξιών και παραδοχών που συνοδεύουν τον όρο. Ένα όρο που ενώ απαντάται σε ριζοσπαστικές θεωρήσεις και πρακτικές διαχρονικά, τα τελευταία χρονιά αποτελεί ταυτόχρονα σημαντικό πυλώνα ακραιφνών ατομοκεντρικών θεωρήσεων και πρακτικών.
Κλείνοντας το κείμενο θα ήθελα να υιοθετήσω έναν πιο προσωπικό τόνο. Εργάζομαι εδώ και 23 χρόνια στο πεδίο της προαγωγής των πρακτικών αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στην αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και προβλημάτων υγείας, μέσα από το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο δυσκολεύομαι να χρησιμοποιώ τον όρο αυτοβοήθεια, εξαιτίας της προαναφερθείσας βάσιμης κριτικής που δέχεται. Η επιλογή μου είναι να χρησιμοποιώ τον όρο αυτοβοήθεια από κοινού με τον όρο αλληλοβοήθεια, σύμφωνα άλλωστε με τις κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου. Παρόλα αυτά θεωρώ ότι η υπεράσπιση των βασικών αξιών και παραδοχών που συνοδεύουν τον όρο και η αντίσταση στην διαρκή στρέβλωση του οφείλει να υπάρξει. Οφείλει να υπάρξει γιατί πολλοί όροι και έννοιες που έχουν προκύψει από ριζοσπαστικές θεωρήσεις πρακτικές έχουν αποικιστεί από τα κυρίαρχα επιστημονικά ρεύματα. Το παράδοξο με αυτή τη συνθήκη είναι ότι ενώ αυτοί οι όροι έχουν χάσει το πρωταρχικό τους περιεχόμενο, διατηρούν μια νομιμοποίηση που βασίζεται στην ριζοσπαστική τους παράδοση, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν απολογητές ή στηρίγματα των κυρίαρχων ατομοκεντρικών προσεγγίσεων της Ψυχολογίας και άλλων Κοινωνικών Επιστημών. Για αυτό ακριβώς θεωρώ ότι η προσπάθεια ανάκτησης των όρων ή τουλάχιστον ανάδειξης των διαστάσεων τους, υπό ένα κριτικό πρίσμα, αποτελεί σημαντική προτεραιότητα για τις κριτικές προσεγγίσεις των Κοινωνικών Επιστημών.
Βιβλιογραφία
Borkman, T., (1999). Understanding self help / mutual aid: Experiential learning in the commons. Rutgers University Press.
Borkman, T., Munn-Giddings, C., & Boyce, M. (2020). Self-Help/Mutual Aid Groups and Peer Support: A Literature Review. Voluntaristics Review, 5(2-3), 1-219.
Cabanas, Edgar, and Eva Illouz. 2018. Happycracy. How the Science of Happiness Controls our Lives. New York: Polity Press.
Prilleltensky, Is., Nelson G. (2002). Doing Psychology critically. Making a difference in diverse settings. New York: Palgrave Macmillan.
Riessman, F. (1997) Ten self-help principles. Social Policy, 27, 6-11.
Riessman, F., (1965). The ‘helper’ therapy principle. Social Work, 10, 2, 27–32.
Rimke, H. (2020). Self-help, therapeutic industries, and neoliberalism. In The Routledge international handbook of global therapeutic cultures (pp. 37-50). Routledge.
Watkins, M. (2019). Mutual Accompaniment and the Creation of the Commons. Yale UniversityPress.
Ζαφειρίδης, Φ. (2001). Ψυχική υγεία και καπιταλιστική ανάπτυξη. Θεωρητικό υπόβαθρο Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες, Ομάδες Αυτοβοήθειας (σελ. 203 – 209). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ., (2007). Εξαρτήσεις και Αυτοβοήθεια. Κοινωνία & ψυχική Υγεία,5, 4 – 8.
Λαϊνάς, Σ. (2013). Ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις και αυτοβοήθεια στο πεδίο των εξαρτήσεων. Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Α.Π.Θ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Διδακτορική Διατριβή.
Λαϊνάς, Σ. (2023). Συνεργατικά εγχειρήματα: Το ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο ανάπτυξής τους και η θεωρητική προσέγγιση των βασικών τους διαστάσεων. Στο: Σεργάκη, Π., Κοντογεώργος, Α., Ντρίνιας, Θ., & Λαϊνάς, Σ. Διακυβέρνηση και Επιχειρηματικότητα Συνεταιριστικών Εγχειρημάτων (σελ.23-40). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις.
Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994) Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση: Εμπειρίες, συστήματα, πολιτικές. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Πηγή: Αστερισμοί Εννοιών
